Jorge Luis Borges u lind në Buenos-Ajres më 24 gusht 1899. Poet, tregimtar, eseist, Borges mbahet një mjeshtër i pakundërshtueshëm i artit të shkrimtarit. Vepra e tij është përkthyer në shumë gjuhë të botës, duke hyrë në fondin e letërsisë klasike të shekullit të XX. Vdes në Gjenevë më 14 qershor 1986.
Për romanin
(Nga bashkëbisedimi: Moravia-Borges)
Moravia: I qëndroni ende mendimit që keni shprehur për romanin më 1941 se, në vend që të shkruhen pesëqind faqe për atë që mund të parashtrohet për disa minuta, më mire është të përfytyrojmë sikur romanin e kemi
përfunduar dhe të bëjmë një përmbledhje disafaqesh?
Borges: Nuk mendoj më kështu. Mendoj se romanet e Tolstoit, Konradit dhe Dikensit janë të bukur edhe pse janë të gjatë. Pohimi që më përmendët është shprehur shumë vite më parë, kam qenë i ri atëherë, kam dashur të provokoj lexuesin. Shkurt: kam qenë një fare kalamburi.
Moravia: Romanet janë të gjatë kurse vjershat të shkurtra. Përse? Gjithmonë ju ka shqetësuar problemi i kohës. A mos mendoni se romani është i gjatë ngaqë është i lidhur me kohën, kurse poezia është e shkurtër ngaqë është jashtë kohës?
Borges: Poezia në fillim është shkruar në forma të gjata, me poemat epike.
Moravia: Po sot?
Borges: Unë shkruaj vjersha shumë të shkurtra sepse jam dembel i ngathët.
Moravia: Cili është dallimi midis tregimit dhe romanit? Njëri nga dallimet mund të ishte se tregimi ka fillim dhe fund, kurse romani nuk ka as krye as bisht. Me fjalë të tjera, tregimi mban në vetvete një episod të përfunduar të jetës, kurse romani synon të riprodhojë gjithë jetën, kështu? Por ja, për shembull, romanet e Kafkës nuk kanë fund. Romanet e shekullit të nëntëmbëdhejtë kanë një epilog, domethënë mbyllje artificiale.
Borges: Kafka është rast i veçantë. Nuk i përmbyllte romanet kurrë sepse nisej nga një ide e e pafundësisë. Gjërat, sikundër vihen re edhe në rrëfimet e tij, nuk kanë fund.
Moravia: Mos jeni i mendimit se shkas për romanin nuk është një ide e caktuar, por nevoja për të rrëfyer për jetën në vend të përjetimit të saj? apo nevoja për të rrëfyer pas përjetimit të saj? Apo para përjetimit?
Borges: Jo, mendoj se të shkruarit është mënyrë për të jetuar, nevojë e domozdoshme e njerëzimit. Kjo nevojë estetike nuk është voluntare, përkundrazi, është aq reale, sa ç’janë luftërat apo revolucionet.
Moravia: Ju pëlqen Konradi më shumë se Dostojevski, por të dy kanë bërë të njëjtën gjë: e kanë zhvendosur vëmendjen e romanit nga mardhënia “individ-shoqëri” te mardhënie e individit me veten. Rrjedhimisht a mos ju duket se “Zotnia Xhim” dhe “Krim e ndëshkim” nuk kanë pasur gjë të përbashkët me realizmin socialist të shekullit të nëntëmbëdhjetë? Dhe se të dyja janë histori të së njëjtës brejtjeje të ndërgjegjes, domethënë paralajmëtarë të rrymës ekzistencialiste të romanit?
Borges: Pa dyshim që Konradi më pëlqen më shumë se Dostojevski. Konradi ka diçka epike që i mungon Dostojevskit. Autori i “Zotnia Xhim”, në plan të parë ka idenë e kurajës dhe të dinjitetit. Konradi është më afër epopesë se Dostojevski. Romani “Krim e ndëshkim” është më tepër rrëfim për një krim se brejtje e ndërgjegjes. Kurse “Zotnia Xhim” ka në themel të linjës subjektore trimërinë dhe nderin.
Moravia: Në të dy romanet: “Zotnia Xhim” dhe “Krim e ndëshkim” preket mardhënia midis njeriut dhe vetë atij, e jo mardhënia midis njeriut dhe shoqërisë, diçka e zakonshme kjo për romanet e shekullit të nëntëmbëdhjetë.
Borges: Te “Krim e ndëshkim” kemi një mardhënie me shoqërinë, por kjo shoqëri përfaqësohet nga policia.
Moravia: Mendoni se proza e shekullit të 19-të ka thënë gjithçka, madje më mirë se proza e shekullit të 20-të, duke lenë pa prekur temën e seksit? Mos kjo ka ndodhur ngaqë nuk ishte gjetur mënyra për t’u shprehur metaforikisht? Dhe se kjo mënyrë të shprehuri tani është bërë e mundur falë Frojdit?
Borges: Nuk e di nëse ai që përdor metafora është më bindës, nëse ia arrin qëllimit më mirë se ai që rrëfen thjeshtë. Kjo gjë mund të thuhet edhe për seksin. Detyra e artit është të flasë drejtpërdrejt.
Moravia: Mendoni se midis dy Amerikave dhe Europës kemi po atë lidhje të botës së lashtësisë midis Aleksandrisë dhe Athinës? Sikundër Amerika Latine edhe Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë aleksandrinë, domethënë estetikisht kozmopolitë dhe sinkretikë?
Borges: Them se Amerika është pasqyrë e hatashme e Europës.
Moravia: Shoh se ka të përbashkëta midis jush dhe shkrimtarëve Ezra Pound, Poe, Kavafis, Eliot dhe Nabokov. Të gjithë këta shkrimtarë që shquhen për të njëjtën pikëpamje estetike ndaj kulturës europiane, pikëpamje që e gjej edhe te ju. Ç’mund të më thoni për këtë?
Borges: Mendoj se Poundi është poet mediokër.
Moravia: Si poet ndoshta, por si njeri i kulturës është personalitet.
Borges: Poundi nuk është poet në nivelin e anglezëve Yaets dhe Kliping, apo të amerikanëve Diskinson e Frost.
Moravia: T’i kthehemi Poundit. Merita e tij, midis të tjerash, është se mprehu penën e Eliotit.
Borges: Poezitë e Eliotit më emocionojnë, kurse ato të Poundit më habisin.
Moravia: Servantesi nuk u pëlqente fort autorëve të romaneve kalorsjakë, bashkëkohës së tij. Dhe të mos harrojmë se Servantesi ka thënë Aristo-ja ynë në “Orlando i zëmëruar”, veç me një dallim se “Don Kishoti” herojttë i ka dy vetë, kurse Aristo-ja Don Kishotin dhe Sanço Pançën i ka shkrirë në një.
Borges: Aristo është më i madh se Servantesi. Sanço Pança ka shumë llafe. Për herë të parë “Don Kishotin” e kam lexuar kur isha fëmijë. E përfytyroja të heshtur mbi kalë, gojëkyçur, kurse Sanço Pançën veç duke llomotitur.
Moravia: Mendoni se autorët e komedive dalin në epoka kalimtare?
Borges: Të gjitha epokat kalimtare janë.
Moravia: Kur isha në Potosi, Bolivi, kryetari i bashkisë së qytetit më tha: “Mos u besoni zoti Moravia gjithë atyre historive të komunizmit. Në të vërtetë ai nuk është tjetër veçse masonerí.” A nuk dëshmojnë këto fjalë se Amerika Latine ndodhet në dimension tjetër? Ose në kohë tjetër?
Borges: Në shekullin e 19-të flitej shumë për masonerinë. Sot është pak anakronike.
Moravia: Spanja solli në Amerikën Latine traditën luftarake. Si thoni, gjë e mirë apo e keqe?
Borges: E keqe. Por këtu kemi edhe diçka të çuditshme. Spanjollët janë trima. Nuk kam parë spanjoll frikaman. E, megjithatë, janë mundur prej të gjithëve. Veçse lypset të bëhet një dallim. Kastiljanët janë luftarakë, andaluzjanët-jo. Rënia e Spanjës ka ardhur nga sundimi i Kastiljes.
Moravia: Mendoni se masa e vlerës së shoqërisë ushtarake ka ndikuar në krijimtarinë tuaj?
Borges: Unë rrjedh nga një fis ushtarakësh. Xhaxhai më është vrarë gjatë luftës sonë civile.
No comments:
Post a Comment