Perikli JORGONI - Gijom Apoliner...dhe Faik Konica

5 – vjet Pelegrin

Vjen nga Pelegrin 5

Mendimi i studjuesit

Perikli JORGONI

Gijom Apoliner dhe Faik Konica

(1880-1918)

Gijom Apolineri është një emër i madh dhe i afërt për ne shqiptarët, që kemi nxjerrë dhe njerëz të formatit më të madh europian si Nolin dhe Konicën, që për nga shkalla e inteligjencës dhe e aftësive krijonjëse, për nga thellësia e mendimit dhe e dijeve në fusha të ndryshme të jetës e të shkencës, nuk do të zbeheshin para figurave të mëdha që ka bota e që janë mburrje e njerëzimit dhe e qytetërimit europian.

E përmenda dhe Konicën, se ka qenë mik i ngushtë i Apolinerit. Ka hëngër e ka pirë me të, kanë shkuar bashkë në koncerte e në teatro, në katedra universitetesh e muzeume, duke folur frëngjishten apo anglishten me aq zhdërvjelltësi dhe elegancë, pa u dalluar fare nga njëri-tjetri...

Apolineri, një nga poetët më gjenialë francezë e botërorë, që kishte miqësi të ngushtë me piktorët e shkrimtarët e rrymave të reja filozofike dhe estetike, duke synuar në një ripërtëritje të përgjithshme të fjalës e të formave artistike, e vlerësonte dhe e çmonte shumë Konicën, për mendjen dhe shpirtin e hollë artistik. Ai na thekson në shënimet e veta, veçanërisht pasionin e Faikut për veglat muzikore e për veprat muzikore të kompozitorëve të mëdhenj.

Faiku na e ka bërë Apolinerin të njohur prej kohësh. E kemi ndeshur emrin e këtij poeti dhe reformatori gjenial të artit poetik dhe përmes kujtimeve, në faqe librah e monografi të ndryshme, që vazhdojnë të shkruhen gjer në ditët tona, siç është monografia e studjueses dhe shkrimtares polake, që e kam lexuar prej vitesh, dhe që më vonë e përktheu miku im Sokrat Gjerazi, përkthyesi i Xhek Londonit dhe i romanit “Vëllezërit Karamazovë” të Dostojevskit... Në këtë libër monografik, të shkruar me talent e dashuri për artin e për mundësitë e pakufishme të mendjes e të zemrës njerëzore, ndeshim dhe me Faik Konicën.

Kjo miqësi e poetit francez me nënë polake me Faik Konicën na detyron të merremi seriozisht dhe me përgatitjen e një vëllimi dunjitoz poetik, duke treguar në këtë mënyrë nderimin për artin e pavdekshëm e me vlera gjeniale të Apolinerit si dhe ngulmimin tonë për të njohur themeltarët e artit më të madh të shekullit të XX dhe vlerat e tij më të patundshme.

Apolineri, edhe pse nuk jetoi më shumë se 38 vjeç, dhe vitet e fundit gjithmonë me dhimbje koke, që e pengonin në punën krijuese, me të gjitha energjitë e shpirtit e të mendjes, krijoi artin e tij të madh, tepër të pasur në forma e struktura të ndryshme e të shumëllojshme dhe mjaft orgjinal. Një art që merr jetë e gjallëri nga koha që jeton poeti, me gjithë qenien e tij, e që përpiqet jo vetëm të gjejë forma, fraktura, konceptime për të cilat synonte surealizmi, por të paraqesë me realizëm jetën njerëzore dhe dramën pa mbrojtje e pa përkrahje, që përbëjnë pjesën më të madhe e më jetësore të shoqërisë njerëzore. Fshikulloi absurditetin e luftrave të padrejta dhe kasaphanave të gjakut e krimet e ndyra, nga tëë cilat fryhen qeset e fabrikantëve dhe trusteve të kapitalit...

Dashuria për fatin e njerëzve të thjeshtë, përbën tonin demokratik dhe karakterin popullor të këtij poeti, mik i piktorëve më gjenialë dhe i poetëve e mendimtarëve të shquar e të guximshëm që kërkonin udhë të reja, për të gjetur gjuhën, tingujt, ngjyrat dhe mjetet shprehëse të një arti modern e bashkëkohor.

Nga pikpamja e larmishmërisë dhe e aktivizimit në mënyrë krijonjëse dhe moderne të të gjitha formave e strukturave të artit poetik, Apolineri na kujton Gëten dhe Hygin, që të habisnin me vyrtuozitetin e artit të tyre të fuqishëm dhe jetësor...

Poezi nga Gijom APOLINER

Renani në vjeshtë

Fëmijët e të vdekurve shkuan të luajnë

tek varrezat:

Martini, Getruda, Hansi dhe Henri.

Dhe asnjë këndez nuk këndoi sot

Ki...ki ri.. ki....

Gratë e plakura

ia dhanë vajit duke u kalamendur,

ndërsa gomerët zemërdhembshur,

nisën të pëllasin

nga dhimbja, hi-ho e zunë të kullosnin

e të prishnin kurorat e të vdekurve...

Është dita e të vdekurve dhe e kujtimit

të shpirtit të tyre.

Çunakët dhe gratë e plakura

sot ndezin qirinj dhe lambadhe

mbi çdo varr katolik.

Tisi i grave plaka

dhe retë e qiellit

shëmbëllejnë si mjekra e sqepëve...

Ajri i rënduar,

dridhet nga flakët dhe lutjet...

Varreza ngjan si një kopësht i bukur

përplot me shelgje dhe rozmarina.

Miqtë e atyre që u varrosën

vijnë shpesh:

Ah, ju lypsa që s’u ngopët kurrë

ndonjëherë me birrë.

Ju të verbër si dhe vetë fati

dhe ju fëmijë të njomë që vdiqët gjatë lutjes.

Sa mirë që jeni rregulluar këtu në varrezë!

Ju kryetarë bashkish e ju lundërtarë...

Dhe ju ciganë që s’keni tani as letër-njoftimi

Tani kryqi ka nisur t’u shfaqet m’u në mes të këmbëve...

Era që fryn nga krahina e Renit, ulërin

me të gjithë bufërit dhe gallofët që struken,

shuan qirinjtë,

që çunakët sërish mundohen të ndezin...

Dhe gjethet e fishkura

vërtiten në vorbujt e saj

dhe mbulojnë si me një shtrojë, të vdekurit..

Fëmijët e vdekur flasin herë pas here me nënat e tyre.

Jo, unë s’dua që të dalësh nga dheu,

vjeshta është përplot me duar të prera...

Jo, këto nuk janë gjethe vjeshte,

janë duart e të vdekurve të dashur,

janë duart e tua të prera...

Ne kemi plasur nga vaji sot,

me gjithë këta të vdekur,

me fëmijtë e gratë e plakura...

Nën këtë qiell krejt pa diell,

këtu në këtë varrezë,

përplot me këto drithërima flakësh...

Dhe pastaj, në mes të erës jemi kthyer

drejt strehëve tona,

duke shtypur e rrotulluar me këmbë

kokëra të rëna gështenjash,

të ngjashme me zemrën e plagosur

të zonjës Shën Mëri,

cipa e së cilës, s’të besohet lehtë të ketë pasur

këtë ngjyrë kaq të bukur si të kokërrave

të gështenjave në vjeshtë!

Përktheu: Perikli Jorgoni

Lorelaj

Në Bakarak na ishte një shtrigë leshverdhë,

sa burra e djem vdiqën për të e ç’gjak u derdh?!

Një ditë, një peshkop e thirri në gjykatë,

që ta dënonte egër për shkelje dhe mëkatë...

Por djallka ishte e bukur me sy plot hir e dritë,

i shtangte fare lehtë, si djemtë dhe zotërinjtë.

O Lorelaj e bukur me sytë plot xhevahirë,

ç’dreq magjistar të bëri kaq mrekullisht të mirë?!

Po digjem e shkrumbohem nga sytë e t’u të bukur,

nuk mundem të dënoj, më duket e pamundur!

‘Ti po më tall peshkop, por lutju pak për mua,

pak zonjës Shën Mëri, me fjalëzë i thuaj:

I dashuri më iku, mjaft larg, se ku? S’e di!

Dënomëni se s’mundem të dua më njeri!

Më therr në zemër keqas, më erdhi vdekja fundi!

Ç’m’ë duhet jetëzeza, kur çdo gëzim më humbi?!”...

Peshkopi u bë xhind, shpejt thirri tre kalorës,

“Me ushta merreni dhe shpejt drejt murgëtores!

Ikë Lorë e shkallmuar, me sy ngjethës të çmendur!

Do bëhesh një murgeshë, krejt bardhë e zi e veshur...”

Dhe, që të katër morën, shpejt udhën për mërgatë...

U lutej Lorelaj me sytë yje-brilantë:

“Më lini që të ngjitem tek ai shkëmbi lart,

të shoh edhe një herë kështjellën dhe tim atë!

Të shihem nëpër ujin e lumit të kulluar,

pastaj të shkoj të mbyllem me shpirt më të qetuar...”

Dhe era lart ia shprishte flokët me mall e vaj...

Teksa nga kuajt rojet thërrisnin: Lorelaj!

“Përtej një varkë shket me djalin që fort dua,

më pa e më thërret se dot nuk rron pa mua...

Më lehtësohet zemra, pëllumbi vjen drejt meje....”...

Shkëputet edhe bie në Rinin dallgë-hareje..

M’u lehtësua zemra!

Pëllumbi vjen, ç’gëzim!

Përkulet edhe... dhe Rini e përpin...

Përktheu: Perikli Jorgoni

Më thirr

Mė thirr, nėse zėri tė dridhet akoma
Dhe shpirti si lis tė shembet
E pėrbaltur nėn kėmbėt e tua toka
Tė ngrysura pemėt.

Errėt, ftohtė, zbrazėtirė e trishtuar
Dhe njė klithmė e mjerė lakuriqi

Pėrplaset padashur nė flokėt e tua
Nė shpellėn e hutimit.

Dritė, nxehtė, shkėlqim i frikshėm
Vjen njė tingull si diamand i krisur...
Shpon tė fundit lėkurė tė durimit
Njė fjalė e shprishur.

Ngrijmė dhe shkrijmė si strehė tė vjetra
Si gurėt, si stinėt, si pemėt...
Mė thirr, nėse zėri tė dridhet akoma
Dhe shpirti si lis tė shembet...

E vrerët sonte hëna...

E vrerėt sonte hėna si gjuhė e shthurur femre
Mbi ujėra, dhera, pyje...mbi shpirtin, helm pikon
Tėrbuar xhelozie, syerrur prej hakmarrjes...
Nuk ka si vdes Salieri, gjersa Moxarti rron...

Nė agun e pėrndritur, po shkrep si vetėtimė
I paqtė, i zjarrtė, i ėmbėl, nė afshe dashurie
Tulatet hipokritja, teposhtė me rrokullimė

Shkėlqimi i rremė i natės u tret pa zė nė hije

Po vreri mbet aty, nė gjoksin e pagdhendur
Dhe mezi pret qė terri sėrish tė mbulojė jetėn
Stėrpiket trėndafili, stėrpiket harabeli
Me helmin verdhacuk qė mbet nga dritė e Diellit

Si bushtra qė kėlyshėt braktis nė dorė tė fatit
Dhe verbėrisht pas epshit qenėror harbon

Kėrkon ta zhdukė Diellin, por s'mund tė rrojė pa Diellin
Nuk ka pse vdes Moxarti...dhe pse Salieri rron...

Tuneli i heshtjes...

Po mė shembet mbi krye tuneli i heshtjes tėnde
Po mė mbytet loti nga rėra e fjalėve boheme
Njėmijė gjilpėra tė nxehta mė djegin muret e shpirtit
Kėtė korrik pasditesh tė verdha

Prozaike ndjesia e tė qėnit vetėm
E thatė, e nxehtė fryn si erė shkretėtire
Poezia vdiq nėn gėrmadhat e njė jete tjetėr
Vetėm vjersha lundrojnė andej - kėndej si kaike...

Nė kėtė botė tė zhgrryer nė llum e argjend
Lumenjtė e hallit - oqeane janė bėrė sė fundi
Normalėt shqetėsohen tė kenė njė varr
Tė ēmendurit shkruajnė requiemin e tyre

Po mė shembet mbi krye tuneli i heshtjes tėnde
Po mė thahet loti nga rėra e fjalėve boheme
Tė mbledh para pėr nje varr te bukur, mermeri
Apo tė shkruaj requieme....

Çast...

Sekondė e frymėmarrjes sė thellė
Liman i huaj, ku prehet anija ime
Arsye e paemėr, ndjellje e pangjyrė
Qė drithėron megjithatė, nėn lėkurėn time

Fjala rrėshqet mbi syprinėn e lėmuar tė heshtjes
Hutohet pas zhurmės, tėrhiqet e matur shtatė herė
Ku tė zėrė vend?... Tokė s'shihet gjėkundi
Vetėm ujėra tė kaltra, nėse i kaltėr ėshtė qielli

Tė gjitha shijet, tė gjitha mėkatet e gjalla
Dremisin tani nėn thonjtė e shndritshėm tė gruas
Syri shkėlqen mistershėm si nė séancė spiritizmi
Gjepurat rrinė zgjuar...

I përktheu: Faslli Haliti

KADMUS dhe konkursi “Kadmus”

KADMUS

dhe konkursi “Kadmus”

Të mësosh të shkruash

me dhimbje dhe vuajtje

përktheu: Tatjana V. MIÇI

Zhvillimi alfabetik

(Histori shkencore Vol. I)

Nga Henry Smith Willams

Para se të kthehemi në botën e re perëndimore është e nevojshme të marrim të dhëna nga arritjet më të mëdha dhe më të rëndësishme të shkencës së lashtë. Kjo është analiza e tingujve folës dhe rezultatet e zhvillimit të sistemit të të shkruarit alfabetik. Të drejtuar nga logjika shkencore, që na çon tek rezultatet, na duhet të kthehemi mbrapa, në imagjinatën dhe në gjurmët e metodave të zhvillimit e të regjistrimit të mendimit, nëpërmjet simboleve të të shkruarit. Pra, ne duhet të ndjekim zhvillimin e artit të të shkruarit. Duke vepruar kështu nuk mund të qëndrojmë brenda kufijve nacionalë, megjithëse përpjekjet e dy vendeve kryesorë (Egjiptit dhe Greqisë-shënim im T.M.), të konsideruar me zhvillim të madh shkencor, do të luajnë një rol të rëndësishëm në histori.
Legjenda e njohur greke na siguron se, e folura me emrin KADMUS, ka qenë e para që solli kuptimin e germave në Europë. Shtjellimi i historisë që rrodhi gjatë gjithë kohëve klasike i dha një ndihmesë spjegimit, se të folurit u sigurua nga marrja e artit të të shkruarit nga Egjipti ose nga Babilonia.
Duke e marrë këtë si të vërtetë, arti i të shkruarit nuk u përhap në antikitet, por mbeti në thënie të pabazuara. Vetëm studimet e shekullit të IXX i hodhën dritë kësaj teme. Këto studime na çuan në burimin e legjendës-KADMUS.
Nga të dhënat e deritashme, bëhet e qartë se alfabeti grek i mëvonshëm ka ardhur nga të folurit, dhe përsëri jo nga çdo njeri i quajtur Kadmus, edhe pse gërmat e emrit e kanë orgjinën greke.
Studimet e brezave të mëvonshëm tentuan të vërtetonin besimin e lashtë si burim orgjinal të alfabetit të të folurit. Por studjuesit janë ndarë në dy grupe. Njëri grup mendon se herioglifet egjiptiane janë burimi mbi të cilin u bazua të folurit, kurse grupi tjetër mendon se ky nder i takon shkronjave ndarëse të Babilonisë. Por, siç ndodh vazhdimisht edhe në fusha të tjera të studimit shkencor, pas shumë debatesh pa konkluzion, një zbulim i ri ose dy, mjaftojnë të tregojnë se asnjë nga të kundërtat e mendimit nuk është i drejtë. Sipas Egjiptologjisë të shkollës franceze De Ronge, ata kanë treguar se simbolet e njohura të alfabetit të të folurit ishin kopjuar nga ndryshimi hiroglofik egjiptian, të njohur si të shkruarit heretik. Asiriologjistët përparuan duke provuar se disa germa të rrokjeve babilonase kanë ngjashmëri me germat alfabetike. Kjo nuk mund të jetë thjeshtë një rastësi. Kur debati nuk arriti rezultat, nga zbulimet egjiptiane, doli se germat u ngjajnë më tepër atyre të përdorura në brigjet e Mesdheut, të cilat janë krejt të pavarura edhe nga shkrimet egjiptiane, edhe nga ato asiriane, duke përfshirë periudhat e hershme dhe ato parahistorike. Së bashku me këtë zbulim janë edhe zbulimet e bëra nga gërmimet në qytetin e Kanssos dhe qytete të tjera të Kretës. Këto zbulime, që janë akoma në vazhdimësi, tregojnë se arti i të shkruarit ka qenë i njohur dhe përdorej i pavarur në Kretë para se “Kataklizmoi” të shkatëronte qytetërimin e hershëm grek dhe që arkeologëve iu është bërë shprehi t’ia kushtojnë pushtimit Dorian. E rëndësishmja e kësaj është se arti i të shkruarit ishte i njohur në Europë shumë para se mithi Kadmus. Për derisa shkrimet e Kretës së hershme nuk janë vërtetuar nëse janë të njejta me ato që janë përdorur në Greqi, në kohët historike, atëherë germat janë, pa dyshim, rrjedhë e alfabetit të të folurit. Vlefshmëria e legjendës-Kadmus, në mënyrë të modifikuar, është e pranueshme.
Ashtu siç u tha, nga dijet e reja, veçanërisht ato që lidhen me germat e antikitetit, që janë të njejta me shenjat e alfabetit të të folurit, është diçka e turbullt. Megjithëse tendenca e përgjithshme është plotësisht në të njëjtin drejtim me shumicën e mendimeve të reja arkeologjike të dekadave të fundit. Pra, theksohet ideja se përparimi njerëzor është tepër më i vjetër nga sa është supozuar deri tashti. Me gjithë atë mund të shtohet që deri tani nuk është dhënë asnjë zgjidhje përfundimtare, që na detyron ne të fiksojmë orgjinën e alfabetit të të folurit. Shenjat në të cilën është bërë referimi mund të kenë ekzistuar për qindra vjet, që u përkisnin emërtimit të sendeve-simbole për numërim dhe emërim, para se të hidhej ideja se këto të përdoreshin si simbole fonetike. Asgjë nuk është më e sigurt në gjykimin e kërkuesve të ditëve të sotme se ajo që Njeriu mësoi të shkruaj me ngadalë dhe me dhimbje…


http://elib.at/index.php/History_of_Science_-_Henry_Smith_Williams_-_1910_-_Vol-01

Perikli JORGONI - Friedrich HÖLDERLINI...dhe Lasgush PORADECI

5 – vjet Pelegrin

Vjen nga Pelegrin 4

Perikli JORGONI

Poet, përkthyes, studiues i letërsisë...

Friedrich HÖLDERLINI...

(1770-1843)

Më parë themi Holderlin e pastaj Gëte, por më parë Hegel e pastaj Holderlin

Holderini është poet e filozof, eseist dhe dramaturg i lartësive viganore të Eskilit e të Sofokliut, të Shekspirit e të Ibsenit.

Luis Sernuda (Poet i madh spanjoll: 1904-1963)

Holderlini është një nga poetët më të mëdhenj të të gjithë shekujve, i pangjashëm në kohën e vet me asnjë tjetër.

Stefan Cvajg

“ Holderini është mburrja jonë më e madhe. Ai është ylli më indritur i gjenisë së shpirtit prometian gjerman. Ai është prekursori më i madh e gjenial i një mendësie krejtësisht të re, i një arti e i një kulture krejtësisht të re

që s’është hibrid i kulturave të tjera, por që mbështetet fuqishëm në truallin tonë kombëtar”.

Fridrih Niçe

As Hajneja dhe as Gëtja nuk janë poetët më të mëdhenj të Gjermanisë. Më i madhi nga të gjithë është Holderlini...

Lasgush Poradeci

* * *

Sa herë që shkoj në Tiranë nuk mund të mos takoj Njeriun Mendjendritur, Perikli Jorgonin. Kjo ndodh jo vetëm se kam respekt për profesorin tim të letërsisë, por më tepër se të pish një “kafe” me të, hipën e zbret nëpër kataraktet e dijeve letrare, takon personazhe, të njohur e të panjohur (që gjithmonë të duken të rinj), e harron jetën e përditshme kalendarike (sikur edhe për disa orë) dhe jeton në botën e “Fjalës e të mendimit”. Dhe profesor Perikliu më çoi tek Holderini i madh...

Nase Jani

E mrin e Holderinit e kam ndeshur së pari në një ese të profesor Eqrem Çabejit, kushtuar analizës së poezisë lirike të Lasgush Poradecit. Në këtë ese Holderini vlerësohej si poeti më i madh gjerman që ka ushtruar ndikimin më të fuqishëm në zhvillimin e gjithë

letërsisë europiane nga modernizimi dhe, për poetin tonë ka qenë një yllrrëfyes nëpër të gjithë udhën drejt artit të madh.

Nga afër me Lasgushin jam njohur rastësisht dhe ishte ky takim fatlum që më shtyu më me vrull drejt thellësive të letërsisë gjermane e të vetë Holderrlinit, me gjithë atmosferën mirëdashëse që ishte ngulitur në shpirtin e gjyshit Hilë Mosi, i paripërkthyes i letërsisë gjermane dhe europiane në gjuhën shqipe, si dhe të babait, që kishte marrë doktoratën në Grac të Austrisë dhe jetonte në një rreth miqësor me korifejtë e mendimit e të shkencës shqiptare si E. Çabejn, L. Poradecin, M. Kutelin, S. Luarasin. A. Budën, K. Malokun, ixhinier Gjadrin, Dr. Shirokën, H. Dibrën e H. Zymën dhe që ishte universal dhe i pasionuar pas filozofisë dhe artit sa shpesh endjeja veten ngushtë përballë gjykimit e analizave të tij të thella e preçize, megjithëse mbaroja studimet e larta në degën Letërsi-Filologji dhe lexoja në disa gjuhë europiane.

Ndodhi që babai të më dërgonte të takoja Lasgush Poradecin dhe t’i jepja një paketë me ilaçe që gjendeshin me zor, për Kostandinën, e cila atë kohë ishte e sëmurë dhe me ethe. Lasgushi më priti në studio. I veshur me gëzof e me pantofla në këmbë. Më buzëqeshi e më tha i gëzuar:

“Më ka falur zoti një vajzë që i ngjan nënës sime, që e kam dashur shumë, prandaj e shqetësova dhe Doktor Jorgonin me shqetësimin tim... Por, për të të gëzuar, do të të jap të lexosh në shqip Hajnen, që pritet të botohet nga Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, në tre vëllime. Hajneja është i ëmbël si mjalti dhe i hidhur si pelini... Pse flas kështu? Pse Hajneja qenka dhe mjaltë dhe pelin? Shpesh poetët janë të tillë, një përzierje e dehjes para të bukurës e të madhërishmes dhe e helmit që u shkakëtonte realiteti... Ironia e mprehtë që vihet re në poezinë e Hajnes, kaq e vetvetishme dhe e pazakontë, është shpesh, shfrimi i dhimbjes dhe i pakënaqësisë. Hajneja tallej e

qeshte që të mos qante e të mos bëhej sentimental. Dhe ti mund të më pyesësh me të drejtë: ku e gjente forcën shpirtërore që të mos qante dhe përpara dhimbjeve dhe dramave të dhimbshme?! Kjo duhet kërkuar dhe në karakterin prej Prometeu të vetë popullit gjerman... Por as Hajneja dhe as Gëtja nuk janë poetët më të mëdhenj të Gjermanisë. Më i madhi nga të gjithë është Holderlini, një poet pothuaj i panjohur në kohën e vet, që vdiq i çmendur... Vdiq i çmendur si dhe Eminesku, sepse ishte më tepër poet nga ç’duhej të ishte, sepse e përjetonte në mënyrë të fuqishme gjithëçka. Vuante për hallet e brengat e tërë njerëzimit... Kështu janë mbrujtur artistët e mëdhenj... Tani të shkojmë tek Hajnri Hajne...”

Pa pritur Lasgushi hoqi nga këmba pantoflat dhe eci ngadalë, me elegancë e shkathtësi drejt sënduqeve që kishte pranë dritareve të mëdha, në përvazet e të cilave kishte vënë mollë e ftonj nga kopështi i shtëpisë në Pogradec...

“Duhet të eci me ngadalë që të mos e zgjoj nga gjumi Hajnen... Ka mote që fle gjumin e vdekjes, por shpirti i tij regëtin i gjallë nëpër fletët me vjersha të kthyer në një gjuhë ballkanike. Bën sikur fle, por është i gjallë...”.

Më erdhi për të qeshur, por mbeta i mahnitur nga ato lëvizje të hijshme, nga ato fjalë dhe ritual si prej magjistari. Lasgushi, përpara syve të mi dukej si ai magu zemër-flori dhe i butë si fëmija i përrallave, që m’i tregonte aq bukur e me pasion gjyshja ime, nëna e babait, sa më bënte të përjetoja gjithçka që më rrëfente... Kjo më afroi menjëherë me Lasgushin. Kalimi aq natyrshëm nga situatat reale në ato fantastike. Këto dyzime Lasgushi i përjetonte gjithmonë. Ai ishte një poet gjenial i lindur, me ndjeshmëri të jashtëzakonshme e fantazi mjaft të begatë e të gjallë.

-Nga biblioteka ime mund të marrësh për të lexuar gjithçka, por Holderlinin nuk do të ta jap...

-Se kam frikë se ma humbet e s’do të rri i qetë pa të...

-Me që e dashke kaq tepër pse nuk e përkthen në gjuhën tonë dhe Holderlinin?

-Sepse Holderlini është një “grand dekadent” (këto fjalë Lasgushi i tha në frëngjisht). Me që e dua kaq tepër kam frikë se nuk do të mundem ta përkthej kurrë. Kështu më ndodh gjithnjë me dashuritë e më-dha.

-Po, ju zoti Lasgush, a jeni një “grand dekadent”?

Pyetja ime i pëlqeu. Më vështroi në bebe të syrit.

-Jo vetëm unë, por edhe ti, do të vish e të më kërkosh për të lexuar vetëm këta bij hyjnorë, që nuk ngjajnë aspak me taborrin e oborrtarëve e të daullexhinjve. A e di seç ka thenë në poezi njëri prej këtyre, gjermani Johan Beher: O mik i dashur, do të them dy fjalë, por mos u tut: Sa bukur është të rrish në bisht të nevojtores, pësipër të shohësh yje e poshtë, mut...

Ia shkrepa së qeshurës, sikur të ishim të një moshe e unë të isha një mik i afërt i tij... Lasgushi me njerëzit që e ndjente se e donin dhe e çmonin me të vërtetë, pasi bindej për dëlirësinë e zgjuarsinë e tyre, zhdukte çdo pengesë e largësi që i ndante. Ai dinte të bëhej mik i afërt e të të rrëfente në mënyrë mjaft të çiltër e mirëbesim dhe brengat e shqetësimet e veta, të përditshme dhe jo të pakta...

Më vonë Holderlinin ia kërkova dhe Brikenës (Çabej), me të cilën kam punuar, për një farë kohe, në Shtëpinë Botuese “Naim Frashëri”. E fotokopjova dhe ia tregova librin e rrallë e të çmuar, babait të saj. Nëpër skedar5ët e Bibliotekës Kombëtare nuk gjendej asgjëkundi. Holderlini konsiderohej poet i nëmur, i papranueshëm për kodin estetik të Realizmit Socialist. Jam munduar ta gjeja në rusisht, por nuk e ndesha askund.

E lexova nga vitet ’80, të tërin në frëngjisht, me një edicion luksi të Plejadës. Tani e kam, pothuaj, të plotë në gjermanisht dhe me një aparat të pasur shënimesh.

Holderlini më shfaqet me tërë shumllojshmërinë e veprës së vetë gjeniale, si poet, si eseist e filozof, dhe si dramaturg i lartësive të korifejve të artit dramatik, dhe si romancier, dhe si përkthyes nga më të mëdhenjtë në letërsinë gjermane e botërore i Euridipit dhe Sofokliut, drejt përsëdrejti nga greqishtja e vjetër. Antikiteti i madhërishëm Helen tërhoqi dhe Gëten e Shilerin. Madje Gëtja përktheu përmes greqishtes Këngët e Epirotasve për Ali Pashë tepelenën, ndërsa Shileri, Euripidin ”Andromakën” dhe “Ifigjenën”, kurse nga Sekspiri: “Makbethin”...

Veprat e këtyre poetëve grekë i kam lexuar, pothuajse të plota. Madja kam në disa gjuhë poetët dhe filozofët që më pëlqejnë më tepër. Kjo jo për snobizëm. Unë s’jam aspak snob, por gjatë përkthimit, puna e njëhershme me po të njejtën vepër, ndikon në forcimin e cilësisë dhe të nxit e të ndrit udhën ku duhet të shkelësh... Mua më duket e vështirë dhe e pasigurt të përkthehet “Komedia Hyjnore” vetëm përmes italishtes, apo Homeri e Shekspiri, vetëm nga orgjinalet e tyre. Krahasimet të ndihmojnë në shpërthimet e orgjinalit, sepse të vështrojnë me sy zhbirues e tallës modele të përkryera shqipërimi, përpara të cilave ti s’do që të mbetesh i pëçmuar, i mundur e i shpartalluar.

Vepra e Holderlinit, në të gjitha llojet e veta, i thyen të gjitha kallëpet e caqet e njohura estetike. Këtë ndryshim e përshkon përmbajtja. Gjithçka merr trajtë e strukturë krejtësisht të tjetërllojtë. Gjithçka i nënështrohet rrjedhës së lëvizjes e të një ngjizje të re e të pa përsëritshme, gjithmonë në ndryshim dhe e shumëllojtë. Kjo ndoshta, krahas karakterit therrës e demaskonjës të përmbajtjes bëri që Holderlini të mos pranohej menjëherë si krijonjës e personalitet viganor. Megjithëse gjeninë e tij e ndjenin të gjithë gjenitë bashkëkohorë gjermanë: Hegeli dhe Kanti, Gëtja dhe Shileri. Në kritikën e sotme botërore

Holderlini vihet para Gëtes, ndërsa për vlerat dhe thellësinë e mendmit krijonjës filozofik, Hegelit nuk i qëndron asnjë mendimtar tjetër i madh, më pranë se Holderlini.

Njohja me veprën madhore të Holderlinit për mua ka qenë një gëzim e zbulim i madh, pastaj sikur plotësova një kërshëri e dëshirë të kahershme djaloshare, që të njihesha me një dekadent të madh, do të thoja, madje, me babain, me Zeusin e të gjithë poezisë botërore që s’i nënështrohet kodeve që hartojnë profesorët e katedrave universitare të të gjithë botës, dhe në Mynchen, dhe në Sorbonë, dhe në Romë, dhe në Shën Pjetërburg, dhe në Londër dhe në Buenos Ajres... por dhe pushtetarët e çensorët, që duan të ndrydhin shpërthimin e shpirtit të lirë dhe fluturimet prej shqiponje të mendimit njerëzor...

Do të më pëlqente t’i paraqitja lexonjësit tonë një Holderlin më të plotë, ku të përfshihej krijimtaria më e përzgjedhur e tij dhe ku, artisti gjenial, të dilte me të gjithë madhësinë e shtatit të vet.

Me kohë nisa të mendoj se dhe botimi i romanit “Hiperioni” do t’i vlejë njohjes së lexonjësit të vëmëndshëm dhe kulturës sonë kombëtare... Më vonë, përkthimi i veprave të tjera do t’i rrisë dimesionet e saj.

... dhe Lasgush PORADECI

(1899-1988)

L ind vetvetiu pyetja: ç’ka marrë Lasgushi nga Holderlini?

Ka marrë gjithçka dhe asgjë. A nuk duket kjo përgjigje si ato të

orakullit të Delfit? Po, kështu është. Një mendim plot sofizëm dhe metafizik që ngërthen një të vërtetë të madhe e të pamohueshme. Po ta njihnit kaq në thellësi Lasgushin, siç pata fatin e lumtur ta njoh unë, dhe po të kishit mundësinë ta kalonit nëpër duar, pothuajse një jetë të tërë të gjithë letërsinë dhe kulturën botërore... dhe po t’u kishte pajisur natyra me aftësinë për të bërë përngjasime, hulumtime e të arrinit në një mendim të pavarur dhe përgjithësonjës nga analiza e dukurive dhe e natyrave të shumta njerëzore, do të arrinit në atë përfundim që kam arritur dhe unë. Gjithçka dhe asgjë. Po ç’do të thotë kjo?

A mos është një trill artistësh e studiuesish? Kur ia kam shfaqur për herë të parë këtë mendim Lasgushit ai u befasua...

A mund të akuzohet poezia e Lasgushit se nuk ka frymën e koloritit shqiptar dhe se qenka larg nga niveli dhe mjeshtëria e lartë që vihet re tek poetët e mëdhenj europianë, që të mahnisin me shkëlqimin e figurave e begatinë e shprehjeve metaforike e simbolike... Se Lasgushi qenka një Eminesk apo një Holderlin shqiptar... Po Eminesku e Holderlini ç’janë, kë kanë pasur at si shëmbëlltyrë?

Letërsia dhe arti i vërtetë nuk krijohen nga imitime shëmbëlltyrash e modelesh të gatshme. Po të ishte kështu nuk do të kishte një Meshë të Madhe e Fugat e Bahut, një uverturë të Egmondit a sinfoni të Nëntë të Bethovenit, apo kapriçiot e Paganinit... Ekspozita e pikturës e Musorgsit, Marshimi i Igorit, Liqenin e Mjellmave a Patetikën e Çajkovskit, operat kulmore të Verdit e Puçinit, Glinkës e Smentanës, Sinfonia e Mendelsonit e të Brahmit....

Po, pse kalova, papritur, nga letërsia e filozofia në muzikën botërore? Mund të kaloja edhe tek Bobla e tek Mitologjia e folklorit popullor... Të gjitha këto mund të përmendeshin e të plotësonin e të shpjegonin për bukuri njëra-tjetrën, duke e bërë më bindës e më të plotë shpjegimin dhe konkluzionin tonë. Arti si dhe çdo fushë e dijes është njëkohësisht dhe një krijimtari kolektive dhe e pavarur. Në veprën e një artisti të vërtetë e të madh futet e përthithet gjithçka. Por njëkohësisht ajo ruan dhe një strukturë e formë tejet orgjinale. Me kë ngjason Plaku dhe deti i Hemiguejit? A, nuk duket si një kuturisje e çmendur të ngrihet e gjithë ngrehina e këtij tregimi gjenial vetëm me një personazh, me bisedat e tij të pafundme me detin e me peshkun e çuditshëm? A mos kemi të bëjmë me një simbolikë e me ndërthurje të situatave ireale? Jo zotërinj! Këtu, gjithçka është po kështu siç na e paraqet Ernest Hemiguej dhe gjatësia deh ekzistenca e këtij peshku, që çudit të gjithë banorët e peshkatarët e Santiagos vërtetohet dhe nga shënimet dhe galeria e fotografive të shumta nga vetë jeta e shkrimtarit të madh. Në një nga këto fotografi, Hemiguej duket në breg pranë këtij peshku të madh. Dhe ngjarja ka ndodhur pikërisht ashtu siç është shkruar në atë tregim të pa përsëritshëm. Me kaq vërtetësi mund të shkruante vetëm një shkrimtar me përvojë jetësore e me pasion gjahun si Ernesti... Por vlera e tregimit nuk qëndron vetëm në forcën e përshkrimit të ngjarjeve e të faktit jetësor, por në nëntekstin, në simbolikën, në forcën e brendshme dhe psikologjike, në thellësinë e depërtimit në labirinthet e pafundme të shpirtit njerëzor, në dhënien e dramës dhe të epopesë së madhërishme të jetës njerëzore, përmes së cilës lartësohet figura e plakut nga Santiagua, që delte që me natë në det për të fituar kafshatën e gojës...

Shkrimtari dhe artisti i vërtetë nuk ka nevojë aspak të imitojë e të ndjekë modelet e gatshme artistike... Po të veprohej kështu arti do të ishte zhdukur fare e do të bëhej diçka e mërzitshme dhe aspak me vlera kaq të mëdha njohëse, edukuese dhe estetike... Do të ngurosej e do të thahej fare. Por, fatmirësisht, kjo ngurosje, ky shtampim, kjo akullsi e monotoni u ndodh vetëm krijuesve mediokër, apo dhe artistëve të mëdhenj që kanë dhënë vepra të shquara, kur i janë larguar jetës...Por të mbetemi tek Holderlini. A ka fituar Lasgushi nga njohja me këtë mjeshtër gjenial dhe vyrtuoz, nga kjo natyrë e thellë prej filozofi të lindur, që krahasohet nga përmasat e mendjes vetëm me Hegelin, me babanë e filozofisë botërore.

Lasgushi nuk do të na shfaqej me këtë shtaturë e dimension të brendshëm, me këto shpërthime, fuqi dhe elegancë hyjnore, po të mos ishte njohur me Holderlinin. Ai përthithi gjithçka të çmuar te ky artist e fiozof gjenial, përpunoi tërësisht vetveten. Ndodhi po i njëjti proces hyjnor e dialektik që ndodhi me Eskilin, Sofokliun dhe Euripidin e Aristofanin, me Danten, me Servantesin, me Gëten e me Hajnen, me De Radën e me Seremben, me Nolin e me Migjenin, me Kadarenë e me Anton Pashkën; rilindja e vërtetë e njeriut dhe e artistit. A do të ishte Bet’hoveni dhe Moxarti, kështu siç na paraqiten sot, pa egzistencën reale të një Bahu?! A nuk u duket se Lasgushi ka përfituar shumë edhe nga njohja në thellësi e muzikës botërore, ... se ka përthithur mjaft elemente të çmuara dhe nga Moxarti, nga Naimi, nga poezia orientale dhe krijimtaria gojore e popullit të tij. Por formën më përfundimtare ia dha njohja në thellësi e dialektike e Holderlinit dhe e Mozartit, e Naimit dhe e Vedave, e shkrimeve të shenjta dhe e Biblës... Këtu bëhet fjalë për të gjithë kulturën botërore. Madje, po të kishit rast të dëgjonit, kur fliste, në të folurën e Lasgushit ndeshje dhe shumë nocione e kalke gjuhësore si të gjermanishtes së Holderlinit. Këtu nuk kemi të bëjmë me imitim, por me një përafrim të natyrave të njëjta njerëzore, i përfitimit të të njëjtit koncept e kibernetike gjuhësore...

Po le ta lemë me kaq, se do të ngrihet ndonjë profesor me katedër e do të na kundërshtojë e fshikullojë, sepse atë e mundojnë skemat besnike gjersa të ketë frymë mbi dhè. Pranimi i kësaj herezie që guxoj të nxjerr nga goja, i mbërthyer nga kujtimet për Lasgushin e nga lidhjet e vetëdijshme me Holderlinin dhe procesin letrar e artistik botëror e universal, do t’i pështjellonin të gjithë hulumtimet e tezat e tij të përcaktuara prej kohësh... I lutem të më falë për lajthitjen, por ja që kështu mendokam...