Në bashkëbisedim me shkrimtarin Nase JANI - Agim Basha

Bashkëbisedim me shkrimtarin Nase JANI

Agim BASHA

Poeti Nase Jani, njëri prej zërave më të spikatur të krijuesve të komunitetit shqiptar në Greqi, ka hyrë tashmë në një “zonë rreziku” dhe, me sa duket, pa mundësi dalje. Mesa shihet e kuptohet “leja e tij e qëndrimit” qenka pa afat... Një fat i tillë s’është privilegj i kujtdo... Dhe ky është, në këtë kontekst, një veçim cilësor, një dallim i madh në një botë që mund të bëhej edhe më e vogël, edhe më e rrudhur, edhe më e pakët pa këta krijues, që edhe nëse kufijtë fizikë nuk ia shtyjnë dot më tej, ata shpirtërorë, gjithnjë e më përtej kufijve të imagjinatës i çojnë. 15 librat e kolonës së tij botuese janë një dëshmi e qartë dhe e pa ekujvok, në udhëtimin e tij ngjitës. Me gjithë se i ka prekur, pothuaj, të gjitha gjinitë letrare, Nase Jani, njihet më tepër poet dhe, më dallueshëm, një poet lirik. Në poezinë e tij me një tharm modern sa të së djeshmes aq dhe të ditës, sa të së shkuarës aq dhe të nesërmes që vjen, ky poet krijon, ngjiz dhe përqas figurën letrare jo si një stisje dhe aq më pak si artific, por një nënkuptim i asaj që përcjell ndjeshmëria e hollë dhe elegante e botës së tij. Ky poet rikrijon me një lehtësi të thjeshtë dhe e shndërron botën e ideve dhe mirazheve, fantazive dhe iluzioneve, që mund të përfshijë gjithçka, që nga sendi deri tek frymori, që nga lulja e deri tek pema, që nga drita e deri tek stina, që nga mikrobota e deri tek universi i pamatë... Të cilat shpirtëzohen dhe u jepet jetë, bëhen të ndjeshme si dhe vetë shpirti dhe bota e poetit.

Vihet re në poezinë e tij se ai nuk e ngarkon krijimin me figuracion të drejtpërdrejtë, por e zbulon figurën si kuptim themelor të asaj çfarë kumtohet. Me një stil të gjallë, tërësisht të vetin, poeti Nase Jani, shkrin me një natyrshmëri të thjeshtë kufijtë iluzivë, irealë duke i sjellë në një realitet të prekshëm. Ai e kthen imazhin në realitet dhe realitetin e do të pranueshëm, miqësor.

Poeti Nase Jani i njeh mirë sekretet e poezisë, jo se ka “kopje çelësash” të saj, por sepse e lejon ndjenjën, e çliron prej vetes dhe e lejon atë të ligjërojë.

Në bisedën që mund të bësh me të arrin të zbulosh pak nga dimensioni i profilit të tij krijues. Gjithsesi një bisedë mund të sjellë në vëmendje diçka, por jo shumëçka. Ajo nuk mund të shterojë dot nënvetëdijen krijuese. Ajo, thjeshtë përpiqet të profilizojë sadopak ngarkesën e madhe të prurjes së tij në fushën e krijimit. Edhe biseda e mëposhtme kufizohet në caqe të njohur edhe pse të largët...

A. B.: Një nga poetët tanë të mëdhenj, por që kam mendimin se njihet fare pak, ose për të qenë më i saktë, nuk njihet plotësisht, ai është Martin Camaj, në një intervistë pati pohuar “Duhet theksuar vepra dhe jo autori’’ dhe këmbëngulte në këtë... Si mendoni juve, edhe si krijues, a mund të bëhet dot një ndarje midis tyre? Apo gjithnjë është diçka relative?

N. J.: Është e vërtetë se Camaj i ka munguar letërsisë shqipe dhe lexuesit shqiptar, edhe pse është poet i vlerave të mëdha kombëtare. Unë kam lexuar nga krijimtaria e tij dhe për të, nga poeti dhe studiuesi (i fatit të Camajt) Bardhyl Pogoni një ese interesante, por më saktë e njoh nga libri-ese i poetit dhe studiuesit Primo Shllaku.

Midis veprës dhe autorit qëndron koha. Në kohë të ndryshme vepra dhe autori kanë dukje të ndryshme, jo vetëm në marrëdhëniet me njerëzit, por edhe vetë midis lidhjes-vepër-autor. Në këtë raport, vepra është primarja se ajo ka edhe autorin brenda. Kur autori del në plan të parë prishet harmonia autor-vepër. Kjo prishje harmonie ndodh shpesh në vitet e ndryshimeve shoqërore, kur autori e harron veprën e vetë dhe merr poza para lexuesit për t’u dukur më tepër se ç’është. Kohës i qëndron vepra letrare, kurse jeta me “bëmat” e shkrimtarit janë “kostumi” i veprës letrare. Kur hyn te Muzeu-Shekspir në Londër duhet të përkulesh. Për veprën e tij gjeniale dhe jo për “mjekrën” e Shekspirit. Kur botova te revista “Pelegrin” “Të lirë prej fqinjëve” të Nobelistit-2006, Orhan Pamuk, me përkthim të shkrimtarit Faruk Myrtaj, për ilustrim ishte edhe një fotografi e Nobelistit me “çallmë”. Qesha me “çallmën” duke respektuar veprën e shkrimtarit.

A. B.: Cilat kanë qenë disa prej ndikimeve, që me kalimin e kohës u bënë të rëndësishme dhe të orientuan ty drejt krijimtarisë? A keni pasur ju idhuj, të cilët përbënë atë që ta quajmë me dy fjalë-‘’Rruga e Qumështit’’dhe pastaj ti sigurueshëm mes këtyre kordinatave arrite në “Galaktikën e largët’’ të krijimtarisë..?Dhe në vazhdim-...A ka për juve letërsi të ndonjë brezi,që nga humanizmi,Rilindja e deri në ditët e sotme,mbetet e shkëlqyeshme,..?

N. J.: Kam pasur një xhaxha, që ishte mjeshtër i cules, mjeshtër i këngës e i dollisë dhe mbushte fletore me “bejte”. Unë e admiroja xhaxha Lekon dhe mundohesha t’i ngjaja. Kur isha në klasën e gjashtë e të shtatë, pranë motrës Ana, në Kuçovë, rashë në dashuri me librat dhe ato që shkruanin shkrimtarët. Motra lexonte shumë dhe mbeti model në jetën time në marrëdhëniet e qytetarit me librin artistik. U vetë-mbyt në moshën njëzetë vjeçare dhe unë, kur u sigurova se mund të arrija deri në shijet estetike të motrës-lexuese, shkrova romanin në vargje “Dashuria e Anës”.

Në shkollën e mesme “Skënderbe”, isha me fat që mësues letërsie kisha Profesor Adriatik Kallullin dhe Perikli Jorgonin. Mbaj mend që hartimin e maturës e bëra në vargje-poemë dhe u vendos në stendën e shkollës. Pastaj librat dhe poezia u bënë “sëmundje” kënaqësie. Kështu, tek “idhujt” e mi vë emrat e xhaxhait dhe motrës. Nuk jam i “fandaksur”pas idhujve, por kam pëlqimet e mia letrare. Qysh në rini më pëlqente veças Pushkini, Esenini e Agolli, Robert Bernsi e Migjeni, Lermontovi e Lasgushi... Më vonë më befasonte Ali Asllani se si luante me fjalën dhe e gjente figurën letrare tek e papritura. Merrja atë që doja unë nga këta poetë, por asnjëherë nuk i mendoja kur shkruaja ndonjë poezi apo hidhja ndonjë varg... Poezinë e shkruaj kur ma bën dang-dang në tru e më aritmon zemrën.

A. B: Sa është i “rrezikuar” poeti Nase Jani, që ndonjëherë të mos ndihet vetvetja, ndërsa bën kapërcimin nga një lloj i të shkruarit, në një lloj tjetër. Zakonisht kjo mund të ndodhi kur shkruan poezi, e cila në vetvete të jep mundësi të mëdha, llojet dhe larmia e tyre, që nga ajo klasike e deri tek poezia moderne, hermetike, racionale, etj....?

N. J.: Unë, zakonisht përdor vargun e “elegancës poetike”, siç e ka quajtur një poet i Europës moderne. E kam përdorur edhe vargun “modern”, por kur më ka ardhur i tillë. Nuk është modern ai poet që nuk di çfarë thotë dhe s’kupton as vetë ato që shkruan. Unë se kuptoj dot poezinë (edhe atë lirike) pa “filozofinë” brenda. Por në çdo kohë e në çdo modë-poetike, poezia mbetet-poezi. Ajo ngjet me një vajzë të bukur, që edhe kur është lakuriq, si në skulpturat e lashtësisë, edhe kur është veshur me fustan basme me luledele, apo edhe kur në vend të gërshetit i ka ngrirë flokët si iriqi përpjetë dhe i ka ngjyer me të kuqe-jeshile e ngjyrë gallatisje, “gjini-femër”është. Në një poezi kam shkruar: “Hunda e shpuar, veshi i shpuar, buza e shpuar, gjuha e shpuar... më lart e shpuar, më poshtë e shpuar... e vrimëruar,... i vrimëruar... Jetë e hutuar!” Këto lloj “poezish”, jo vetëm që nuk të japin kënaqësinë estetike, por më e pakta, të hutojnë... Zgjedhjen e bën lexuesi.

A. B.: Kur shkruan poezi N. Jani, sa ndihet i çliruar nga rrethanat, mjedisi si fizik edhe ai shoqëror, nga motivet (jo nga motivi poetik),-për t’iu “dorëzuar” pastaj tërësisht subkoshiencës, laboratorit të vet, që tashmë është i izoluar dhe tërësisht i pavarur?

N. J: Jam munduar dhe jam ndjerë i lirë në momentet që shkruaj. Në ato çaste nuk “ekzistojnë” as vitet e jetës sime, as gruaja me fëmijët, as lajmet e ditës në TV, as shtëpia e vegjëlisë në Stegopul, as varret e prindërve në Kuçovë... Kur shkruaj jam vetëm me veten në “qiejt e shpirtit” larg urrejtjes së njeriut për njeriun, larg turpit, që të bën të skuqesh... Ja si më ndodhi një ditë: Kisha një mikun tim (poet) në shtëpi. Nxori bllokun nga çanta dhe nisi të më lexonte një poezi të re dashurie. “Të putha në faqe...” dhe ndaloi se mos e dëgjonte gruaja ime që erdhi me tabaka. “Po thuaje të shkretën-i thashë-se poezia është gjithmonë e virgjër dhe poeti nuk bën mëkat kur shkruan”... pastaj recitova katër vargje nga një poezia ime: “... Dua të pi, thith gjinjtë e tu... dhe zhytem thellë në dashuri... zemër qëndro... dua të pi!” E dhashë këtë shembull për të thënë se poeti duhet të jetë i vërtetë me veten për të qenë pastaj i vërtetë me lexuesin. Poeti nuk mund te jetë si ai peshkatari, që kur nuk zë peshk, blen, me të shtrenjtë, dy-tre kile peshk të freskët te baraka anës detit që t’i mburret gruas kur të vejë në shtëpi. Ai quhet “peshku i gruas” jo “peshku i detit”. Me “peshkun e gruas” nuk gënjehet as gruaja e jo lexuesi. “Në një guaskë jam shtrirë për të fjetur, lakuriq siç flihet në guaska...” them në një poezi për detin. Me kostum nuk mund të shtrihesh brenda guaskës...

A. B.: Juve, shkruani në një stil të veçantë, shquani në lirikën letrare, kjo poezi e juaja, ka shumëçka prej magjisë së shpirtit. -Do të donit që pasi e shkruat poezinë, të mbetej diçka prej asaj brenda jush, përjetësisht apo tashmë ndiheni edhe më i plotësuar,?-Ju qëllon ndonjëherë të thoni “Ah!-si nuk e thashë edhe më parë këtë gjë?!”

N. J: Nuk e zgjedh llojin e të shkruarit, shkruaj siç më vjen. Poezia është befasi-krijimi brenda poetit. Po nuk erdhi si befasi nuk mund të jetë e bukur... (Ndoshta nuk jam i saktë në këtë përcaktim, por unë kështu e ndjej). Unë shkruaj për vete dhe ato që shkruaj disa i mbaj mend. Sa herë e lexoj poezinë time, diçka lëviz brenda saj, por themeli poetik është ajo që thashë më lart “befasia poetike”. Edhe mendimet e shokëve i respektoj. Ja, për poezinë Njeriu dhe deti:

Çdo njeri, brenda vetes ka një det,

e deti, ka një det me guaska brenda,

e guaskat fshehin një det me të fshehta

dhe e fshehta vetë brenda saj ka një det...

Dhe njeriu në jetë, nuk është kurrë veç njeri,

pa zbuluar se ç’është, e mbyt dallga e tij...

Para disa kohësh, shkrimtari Faruk Myrtaj, më bëri një sugjerim me vlerë, që në vend të njeriut të jetë poeti, se atë e mbyt dallga e krijimit... Kështu ka ndodhur edhe me Robert Goron, Iliriana Sulkuqin, Llambi Gjikulin, Myslim Maskën, Eglantina Kumen, Luan Xhulin, Fatmir Terziun, etj. Për tregimin “Prostituta e verbër”, Vasil Qesari nga Bordoja-Francë, më sugjerojë që ta vazhdoja se ishte temë interesante. Ashtu po bëj.

A. B.: Kur ju shkruani poezi,brenda asaj ndjenjës poetike,e shikon estetikën si një element, i pandashëm i kumtit poetik,si pjesë e saj,apo për këtë gjë punon edhe më mbrapa, në procesin e ripunimit të saj?

N. J. Mbaj një bllok me vete, edhe në plazh kur vete. Nuk e lë “befasinë” poetike të më iki. Pastaj e shkruaj dy-tre herë, e vesh, e zhvesh, e prish, e ndreq, vetëm xhingla-mingla nuk i vë për zbukurim, se pastaj nuk e pranoj në adresën time shpirtërore.

A. B.: Kur e ka ndjerë poeti N. Jani se ka bërë diçka, ose ka thënë atë që donte, atëherë kur i është rikthyer poezisë, apo qëllon gjithmonë që e arrin atë që në ngjizjen fillestare të saj?

N. J.: Në të dyja rastet. Ndodh me të parën, si me poezitë: “Në diskoklub me një skelet”, apo “Nata e të dymbëdhjetëve”, që siç i hodha në bllok, ashtu mbetën edhe më pas. Por rikthimi te krijimi është respekt i dyfishtë: për veten dhe për lexuesin.

A. B.: Magjia e fjalës poetike qëndron tek mjeshtëria e përdorimit të gjuhës... Sot shkruhet shumë poezi. Nëse edhe ju e keni këtë mendim-keni thënë ndonjëherë se vlerat semantike, (kuptimore), emocionale, stilistikore, shprehëse të gjuhës janë të kufizuara, -dhe keni qenë i detyruar pastaj që të bëni pakt me nën apo mbi kuptime,... Pra a kini thënë ndonjëherë se kjo poezi apo ky varg “më ngop”.

N. J.: Fjala poetike është me të vërtetë-magji, mirë e thua. Në një poezi unë e them kështu: “ Sonte e lashë fjalën të pushojë, të krihet e bukur.... Nuk e thirra në vjershat e mia, fjalën lesh-lëshuar... do rri sonte mbytur nga vetmia, fjalë pa kënduar...”

Fjala ka tekat e saj, i ngjan një princeshe me orgjinë fshatare, që zotëron gjithë qytetarinë e shekujve. E gjejmë dot Fjalën e tillë dhe t’ia japim lexuesit në poezi?! Kjo është e gjitha, dhe kjo është më e vështira. Tashti shkruhet aq shumë sa, lum fabrikantët e letrave dhe fabrikantët e vargjeve. Mua më ngopin poezitë e atyre që dinë ta zgjedhin fjalën nga fjalori i mrekullueshëm i shqipes, ata që dinë ta respektojnë Fjalën dhe ta zbukurojnë në poezitë e tyre. Nuk mund të shkruash letërsi pa Fjalorin e Gjuhës së Sotme Shqipe. Është ndryshe fjala e tregut-qytetar (që e zotëron çdo kush) dhe ndryshe fjala e tregut-letrar, që duhet ta zotërojnë, në radhë të parë poetët. Letërsia për lexuesin, veç të tjerash është edhe informacion gjuhësor, “treg” i fjalës së bukur.

A. B.: Një jetë e tërë në krijimtari!-përmbi 30 vjet,-me disa libra të botuar, në poezi dhe prozë. Por edhe në publicistikë, kur keni qenë ndonjëherë i shtrënguar, t’i thoni dhe ti besoni plotësisht ato që mendoni dhe shkruani, pra besoni më shumë në poezinë, prozën apo publicistikën?...

N. J.: Vitet të japin përvojën letrare por jo cilësinë letrare. Kam botuar pesëmbëdhjetë libra deri tashti, gati në të gjitha gjinitë, por nuk e quaj këtu suksesin. Suksesi është cilësia, është vërtetësia e të shkruarit. Pse e përsëris fjalën “vërtetësi”? Që unë, të mos shkruaj dhe të mos pëlqehem nga lexuesi si Kadareja apo Agolli p.sh. është pamundësia ime e talentit, por atë që shkruaj t’ia jap pa hile lexuesit, është mundësia ime e detyrueshme...

Nga kjo ndjesi unë i besoj ato që shkruaj, që nga poezitë, tregimet e romanin e deri tek shkrimet publicistikë.

A. B.: Juve, jeni fitues i disa çmimeve letrare, Çfarë kuptimi ka për ju një çmim letrar, -Keni arritur me këtë atë që keni dashur, apo keni dashur të arrini diçka që nuk e përfshin domosdo, edhe arritjen e çmimit?...

N. J.: Ashtu si në fshat edhe kur erdhi në Kuçovë, mamaja ime, i përshëndeste të gjithë kalimtarët: “Mirëmëngjes, mor bir, si u gdhive?” Dikush ia kthente përshëndetjen, dikush e shihte me habi. Njëri i tha: Unë nuk të njoh nënë! “Mirë, or bir, unë mirëmëngjesi të thashë, ...!”

Pra, çdo përshëndetje, urim, çmim e nderim kanë vlera emocionale e shpirtërore për shkrimtarin. Ndikojnë disi edhe në vazhdimin e krijimtarisë, por nuk janë vetë krijimtaria e suksesshme. Edhe unë kam marrë disa çmime letrarë e dekorata, deri tek Urdhri “Naim Frashri i Artë”, nga presidenti i Shqipërisë. Por çmimet e dekoratat janë vetëm prona ime, kurse librat e mi janë edhe pronë e lexuesit...., dhe “pronësia-letërsi” ka vlerë. Njeriu nuk është asnjëherë ai që mendon se është. Gjithë jetën nuk mund ta gjejë dot veten.

A. B.: E keni filluar krijimtarinë me poezi,besoj si shumë krijues! Por pastaj befas ju futët prozës, dy romane, poemës, fejtone etj,... Ku e keni ndjerë se kini qenë plotësisht vetja juaj?

N. J.: Në fillim fare kam shkruar një “roman” për motrën e mbytur. Mbusha një bllok të trashë, e ndava edhe në kapituj. Titullin ia vura “Motra”. Ai “roman” i moshës 14 vjeçe më ka mbetur si relikë. Poezinë e kam shkruar në vitet e shkollës së mesme, ciklin e parë e kam botuar tek gazeta “Rinia” kur isha 19 vjeç. Të botoje atëherë nuk ishte aq e lehtë. Atë cikël ma ktheu të pabotueshëm poeti ushtarak L. D. nga “Luftëtari” me përgjigjen: “Si këto poezi unë i kam shkruar para dhjetë vjetësh!”. Nuk e di sa vjeç ishte L. D. Atëherë?! Pastaj botova rregullisht nëpër organet e kohës. Nuk mburrem, por edhe turp s’m’ë vjen nga poezitë e mia. Më vonë shkrova edhe tregimin, novelën e romanin, por unë edhe krijimtarinë në prozë nuk e ndaj dot nga poezia. Kjo vihet re në tregime edhe tek romani Çmendina. Mençurisë së romanit i duhet edhe eleganca e poezisë.

A. B.: Shpesh herë krijuesve ju ndodh që,pasi e mbarojnë veprën letrare, ata “ja lënë në dorë” lexuesit dhe “ikin”-Mendoni,ose ju ka ndodhur të mendoni edhe më mbrapa për atë vepër? Pra, a ka ndonjë vepër të cilën do të donit ta rishikonit, sepse mund t’i shtonit diçka të veçantë subjektit të saj...

N. J.: E bëra këtë provë me romanin “Çmendina”. Pas pesë vjetësh e rilexova me qëllimin e ripunimit, apo edhe të vazhdimit në një libër të dytë. Nuk gjeta dot asgjë për të ndryshuar e as për të shtuar. Ndoshta më erdhi në ndihmë thënia e F. Kafkës se “tregimi kërkon mbyllje nga shkrimtari”, romanin e vazhdon lexuesi...”

A. B.: Eksperienca juaj jetësore, por edhe letrare, vlerëson me një rol “Honorifik”, në jetën publike, krijuesit dhe artistët në përgjithësi?

N. J.: Shkrimtarët në emigrim kanë fituar në krijimtari, por njëherësh kanë mbetur të harruar nga letërsia-shtet. Letërsia në Shqipëri luan me “një portë” ose me “porta të vogla”. Po ripunohet Historia e letërsisë shqipe dhe veç atyre, që me të drejtë i duhen letërsisë shqiptare, po futen edhe disa emra, që kanë bërë shumë gjëra, vetëm letërsi s’kanë mundur dot të bëjnë, duke harruar autorë cilësorë nga emigracioni. Koncepti i atyre të Shqipërisë është se politika, letërsia, pasuria e Shqipërisë është vetëm e tyrja. Emigrantët e të gjitha kategorive i kanë bërë “dalje” nga kujtesa, përveç miliardat e parave të tyre që i duan... Shqetësimin e kam për vlerat e vërteta letrare që sjellin shkrimtarët e ikur nga Shqipëria, që nuk duan ta njohin ose e harrojnë me dashje.

A. B.: Nuk mund ti shmangemi dot politikës,- Një poet italian ka thënë “Politika hyn kudo, por nuk është gjithçka”-Besoni ju se letërsia ka një rol edhe më të rëndësishëm, ngaqë karakterizohet nga roli i saj tërësisht human?-Dhe së dyti-edhe si aktivist në jetën publike-Politika-a ka arritur që ta sinkronizojë qëllimin me moralin?-Çfarë vlerësoni më shumë ju në këtë raport?

N. J.: Mirë e ka thënë poeti italian, por po të ishte shqiptar, të jetonte me streset e politikës së ditës, të muajit, të viteve e të dekadave, nuk di si do ta thoshte? Ne shqiptarët bëjmë “çudinë” në të gjitha fushat. Por çdo gjë në jetë e sundon politika. Ajo bën ligjet, zbaton ligjet, nderon njeriun, çnderon njeriun, ruan qytetarin, vret qytetarin... e shumë të tjera. Jashtë kësaj politike nuk mund të jetojë askush. Politikën në Shqipëri e bën “politikani” dhe e pëson qytetari i thjeshtë. Shkrimtari dhe poeti, që është më i ndjeshmi dhe në “opozitë” me të gjitha qeveritë (se kërkon më të mirën, më të bukurën, më fisniken), si mund të jetë indiferent ndaj “dhunës” së politikës?!

Letërsia nuk është “luks” mendor dhe shpirtëror i shkrimtarit. (Jemi në Shqipëri se në Suedi do të ishte ndryshe). Letërsia është mundësi brenda pamundësisë së jetës. Për shkrimtarin emigrant është mbijetesë të bësh letërsi. Flas për shkrimtarin shqiptar që i ka rënë ky fat, qysh nga koha e Rilindjes e deri në kohën e “tranzicionit” njëzetvjeçar që po vuan vendi i tij edhe në shekullin XXI.

Shkrimtari, artisti, sportisti... shqiptar ka hyrë me kohë në Europë me veprën e tij (flas për individin, se letërsia e arti nuk bëhet nga turmat, siç po ndodh rëndom tashti), por politika është shumë mbrapa. Shkrimtarët cilësorë dinë t’i shmangen bukur politikës me veprat e tyre. Kështu ka ndodhur dhe kështu do të ndodhi. Shkrimtarët “militantë-kokëfortë”ose “militantë-servilë” të politikës, janë kryesisht të paaftë, edhe dje, aq më keq sot në lirinë e fjalës së shkruar.

A. B.: Dhe së fundi-Tregun e krijimtarisë letrare-sa e ndihmon konkurrenca sot?-A e ndihmojnë këtë konkurrencë vlerat letrare, ato që janë publikuar si botime, apo e dominojnë të tjera kritere?

N. J.: S’është çudi që të thuash se “Libri është i persekutuar”. Libri tatohet nga shteti sikur të ishte mall-jashtëqitjeje (fruta-zarzavate-domate-patate) e jo “mall-mendor e shpirtëror”. Kjo e rëndon botimin e librit të shkrimtarit të varfër. Tregu i librit? Ku ka treg-libri?! Kur tregtar i librit të vetë bëhet shkrimtari, është e dhimbshme dhe as flitet për treg-libri. Shkrimtari serioz nuk bredh dot me libra në trastë. (Bëhen panaire të librit, por janë shumë pak lexuesit dhe blerësit.)

Këtë profesion e bëjnë mirë ata që “mjerë letra e bardhë kur e nxijnë me zhgarravinat e tyre!” Më mori një “shkrimtar” nga Tirana, (që unë e di se çfarë kam hequr t’i bashkoja copat e gazetave për t’ia bërë libra, kur ishte këtu në Athinë) “Jam në kryesinë e Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë!”-m’u mburr. “Si mund të jesh në kryesinë e shkrimtarëve, kur nuk je shkrimtar!”-i thashë. Së fundi dëgjova një rast të tillë edhe këtu në Athinë. Këtu është katandisur letërsia dhe emri i shkrimtarit. Prapë e mendoj kalimtare këtë gjendje. Do vejë guri tek vendi, do vejë libri i mençur te lexuesi i mençur. Kjo do të ndodhë.